Łukomski Stanisław Andrzej (1874–1948), biskup łomżyński. Ur. 21 X w Borku Wielkopolskim, był synem Józefa (zob.) i Teofili z domu Baworowskiej. Uczył się w gimnazjum w Krotoszynie, w latach szkolnych należał do koła Marianów (im. T. T. Zana). Po ukończeniu gimnazjum w r. 1894 wstąpił do Seminarium Duchownego w Poznaniu, gdzie otrzymał święcenia kapłańskie 24 II 1898. Po trzymiesięcznym wikariacie w Kościelcu mianowany kapelanem arcbpa Floriana Stablewskiego, został w r. 1902 szambelanem papieskim, a 29 XII t. r. otrzymał probostwo w Koźminie. Objął je dopiero po śmierci arcybiskupa 30 XII 1906. W ramach akcji prowadzonej przez ks. Piotra Wawrzyniaka założył tam Kasę Pożyczkową i spółdzielnię «Rolnik». Czynny w pracy oświatowej (czytelnictwo, towarzystwa śpiewacze), najwięcej uwagi poświęcał opiece nad dziećmi. Zajmował się też historią regionalną, czego owocem była obszerna praca pt. Koźmin wielki i nowy (P. 1914). Dn. 7 II 1916 został Ł. kanonikiem metropolitalnym w Poznaniu, pełniąc zarazem funkcje radcy konsystorskiego, proboszcza katedry i kustosza archiwum diecezjalnego. Współdziałał przy organizowaniu harcerstwa polskiego; jego też staraniem powstał Park Narodowy na Malcie w Poznaniu, służący zwłaszcza dzieciom. Położył duże zasługi w dziedzinie polszczenia szkolnictwa w Poznańskiem. Stał na czele utworzonego w r. 1918 Powszechnego Tow. Pedagogicznego przygotowującego tajnie akcję repolonizacji szkół. Współorganizował szkolnictwo polskie jako członek Komisji Decernentów, powołanej w listopadzie 1918 przez Poznańską Radę Robotniczo-Żołnierską, a następnie jako kierownik sekcji szkolnej Wydziału Organizacji i Propagandy w Komisariacie Naczelnej Rady Ludowej. Działał też w komitecie organizującym Uniw. Pozn., który nadał mu 19 X 1926 tytuł doktora honoris causa.
W r. 1919 rząd polski powołał Ł-ego jako eksperta w sprawach wyznaniowych i szkolnych do komisji rządowej dla odszkodowań wojennych w pertraktacjach z Niemcami. Dn. 8 III 1920 zamianowany biskupem tytularnym sikceńskim (konsekrowany 23 V t. r.), został Ł. sufraganem poznańskim i wikariuszem generalnym archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej. W r. 1924 z ramienia Episkopatu Polski wizytował Ł. polskie ośrodki robotnicze we Francji. Po śmierci arcbpa E. Dalbora w r. 1926 Ł. został wybrany wikariuszem kapitulnym poznańskim. W t. r. w czasie pobytu na Kongresie Eucharystycznym w Chicago otrzymał nominację papieską na biskupa ordynariusza diecezji łomżyńskiej. W Łomży zajął się Ł. przede wszystkim rewindykacją kościołów i majątków pounickich skonfiskowanych przez rząd carski w r. 1875. Powołał do życia kongregacje dziekanów, podniósł poziom nauki w Seminarium Duchownym, które dzięki temu uzyskało 1 IX 1938 uprawnienia szkół wyższych. Ł. brał czynny udział w pracach episkopatu: był od r. 1928 członkiem Komisji dla Spraw Duszpasterstwa emigracyjnego, członkiem Komisji Szkolnej, był także sekretarzem episkopatu. W r. 1931 Ł. zapoczątkował Akcję Katolicką; utworzył też w Łomży Kursy Wyższej Kultury Religijnej (1937). Z inicjatywy Ł-ego zaczęto też od r. 1935 przebudowę katedry łomżyńskiej. Dn. 6 II 1930 Stolica Apostolska powołała Ł-ego do papieskiej komisji konkordatowej dla uzgodnienia z rządem polskim spraw wynikających z konkordatu w r. 1925. Od 31 V 1933 był też członkiem papieskiej komisji mieszanej dla uregulowania spraw wynikających przy ustalaniu tytułu własności dóbr i nieruchomości zabranych Kościołowi przez władze zaborcze. W związku z tymi zajęciami opublikował Ł. pracę pt. Konkordat zawarty dnia 10 II 1925 r. pomiędzy Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską (Łomża 1934). W okresie międzywojennym Ł. piastował również stanowisko moderatora Związku Sodalicji Mariańskich oraz prezesa Związku Stowarzyszeń Młodzieży Polskiej.
Pod względem politycznym Ł. był zbliżony do endecji. W czasie pierwszej wojny światowej został przyjęty do Ligi Narodowej i w tym charakterze współpracował w tajnym Związku Międzypartyjnym w Poznaniu. Bezpośredniego udziału w pracach organizacyjnych Narodowej Demokracji w okresie II Rzeczypospolitej nie brał, tym niemniej należał do grona episkopatu przyjaznego wobec Stronnictwa Narodowego i w czasie sprawowania urzędu biskupiego w Łomży zdecydowanie przeciwstawiał się staraniom czynników rządowych wciągnięcia go do jakichkolwiek manifestacji na cześć J. Piłsudskiego i w związku z tym był zwalczany przez prasę sanacyjną i miejscową administrację.
W r. 1939 po wybuchu wojny pozostał w Łomży, wykonując w czasie całej okupacji swe obowiązki pasterskie, mimo że czasowo zmuszony był przebywać poza Łomżą (Tykocin, Kulesze Kościelne). Interweniował też u władz hitlerowskich przeciwko gwałtom stosowanym wobec ludności polskiej i żydowskiej. W czasie odwrotu wojsk niemieckich udaremnił wysadzenie katedry łomżyńskiej w powietrze. W r. 1947 Pius XII nadał Ł-emu godność asystenta tronu papieskiego. Prócz wymienionych opublikował Ł. m. in. następujące prace: Arcybiskup Stablewski, kartki z jego życia i działalności (P. 1933), Papież Pius XII (Kat. 1946). Zmarł 28 X 1948 w Warszawie, wskutek ran odniesionych w wypadku samochodowym pod Ostrowią Mazowiecką, w drodze powrotnej z pogrzebu kard. Hlonda; pochowany został w podziemiach katedry łomżyńskiej.
Fot. w: Dziesięciolecie Polski Odrodzonej; – Wojtkowski A., Bibliografia historii Wielkopolski, P. 1938 I 128; Ilustr. Enc. Trzaski; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; – Kozicki S., Historia Ligi Narodowej, Londyn 1964; Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, L. 1969 I; Markwicz A., Filomaci (1816–1926), Grudziądz 1931 s. 78; Mysłek W., Kościół katolicki w Polsce w l. 1918–1939, W. 1966; Powstanie wielkopolskie 1918–1919, Praca zbiorowa pod red. Z. Grota, P. 1968; Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza, P. 1959 [druk. 1960] V 217, 218; Terej J. J., Rzeczywistość i polityka, W. 1971; Uniwersytet Poznański w pierwszych latach swego istnienia. Księga pamiątkowa pod red. A. Wrzoska, P. 1924; – Dziennik Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu w grudniu 1918 r., P. 1918 s. 16, 29, 47, 54, 55, 84, 86–91; Rozporządzenia Urzędowe Łomżyńskiej Kurii Diecezjalnej, 1927–39 oraz 1945–8 (materiały dotyczące działalności Ł-ego w diec. łomżyńskiej), 1948 nr 10–12 s. 97–110 (życiorys, oprac. H. Kulbat, nadto niektóre dokumenty dotyczące Ł-ego); – „Kur. Pozn.” 1923 nr 44, 1935 nr 293; „Myśl Pol.” (Londyn) 1953 nr 19 (fot.); „Nova Polonia Sacra” 1928 s. 341–2; „Przew. Katol.” 1958 s. 668 (fot.); „Słowo Powsz.” 1948 nr 299 s. 1, nr 301 s. 1, 1960 Dod. niedzielny „Życie Katol. w Kraju i na Świecie” nr 21 s. II (fot.); „Za i Przeciw” 1967 nr 43 s. 12 (fot.); – Arch. Diec. Łomżyńskiej: teczka personalna Ł-ego (bez sygnatury, zawiera m. in. kilka niedrukowanych wspomnień o Ł-m).
Zygmunt Zieliński